 Áo dài của nghệ nhân hát xoan Nguyễn Thị Lịch (trái) được trưng bày tại triển lãm “Áo dài và di sản văn hóa” - Ảnh: HOÀI PHƯƠNG Việt Nam có 13 di sản được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại thì có đến 7 di sản liên quan đến chiếc áo dài như: quan họ, ca trù, hát xoan, ví - giặm, thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu tam phủ, nhã nhạc cung đình Huế, đờn ca tài tử. Các loại hình nghệ thuật này đều sử dụng áo dài hoặc áo tứ thân khi biểu diễn. Hiếm có trang phục dân tộc nào lại góp phần vào tôn vinh di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại nhiều như áo dài Việt Nam. Điều này cho thấy vai trò, tầm quan trọng của trang phục này trong nghệ thuật và cần sớm được lập hồ sơ đề xuất công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Đây là nội dung được đưa ra tại hội thảo khoa học "Áo dài và di sản văn hóa", được Bảo tàng Áo dài, Viện Du lịch và Trường đại học Kinh tế TP.HCM tổ chức sáng 16-10 trong khuôn khổ Lễ hội áo dài TP.HCM năm 2020. Hội thảo có sự tham gia của các nhà khoa học, nhà nghiên cứu, các chuyên gia, nghệ nhân và sinh viên. Áo dài luôn có mặt trong các loại hình nghệ thuật dân tộc Bà Huỳnh Ngọc Vân - giám đốc Bảo tàng Áo dài - cho biết: "Các bạn trẻ Việt Nam chưa hiểu nhiều về các di sản văn hóa phi vật thể được UNESCO công nhận. Trong khi đó, chiếc áo dài đóng góp rất nhiều trong 7 di sản này. Muốn các bạn trẻ tiếp cận, yêu quý và giới thiệu chiếc áo dài đến du khách trong và ngoài nước thì các bạn phải hiểu và yêu nó. Để làm được điều này, cần tôn vinh các di sản văn hóa, trước nhất là các di sản". Theo NSƯT Hồng Oanh, áo dài gắn liền với câu hát ví, giặm Nghệ Tĩnh. Khi hát trong các lễ hội, phụ nữ mặc trang phục áo dài, yếm đào và khăn tròn. Sau này, áo dài sử dụng trong hát ví, giặm được cải biên, chất liệu được thay đổi, họa tiết hài hòa. "Trang phục này vừa tôn vinh vẻ kín đáo, dịu dàng vừa làm toát lên nét duyên dáng, thanh lịch của người phụ nữ. Còn đối với nam, áo dài giúp tạo nên nét trang trọng, tính cách chững chạc cho người đàn ông" - bà Oanh nhận xét. Tiến sĩ Lê Hồng Phước (Trường đại học KHXH&NV, Đại học Quốc gia TP.HCM) nhận định: Trong đờn ca tài tử, không có quy định bắt buộc trang phục khi biểu diễn phải là áo dài, nhưng khi lên sân khấu các nghệ sĩ đều chọn áo dài. Hay tại các cuộc thi liên quan đến cải lương, đờn ca tài tử, dù không ai quy định nhưng phụ nữ đi thi đều mặc áo dài và tự tin với trang phục này. Có thể thấy áo dài luôn là trang phục được người nghệ sĩ chọn để biểu diễn các loại hình nghệ thuật của dân tộc, không lẫn vào đâu được. Bà Ngọc Vân cho rằng nên biến các di sản văn hóa thành sản phẩm du lịch, bởi khách quốc tế không phải ai cũng biết Việt Nam có những di sản quý như vậy. Đến Việt Nam, du khách sẽ được nghe ca trù hay đờn ca tài tử với những nghệ sĩ biểu diễn trong trang phục áo dài, được tiếp cận cả câu chuyện của áo dài và giá trị của di sản. Chưa công nhận nghệ nhân may áo dài Đưa áo dài trở thành di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại là điều mong mỏi của rất nhiều người. Tuy nhiên, trước hết áo dài phải trở thành quốc phục của quốc gia, có văn bản nhà nước chứng thực. Theo bà Ngọc Vân, bản thân áo dài chỉ là một vật thể, để áo dài được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể thì hồ sơ cần xem xét từ nghề may áo dài đến không gian mặc áo dài. "Nếu xét về chọn không gian văn hóa thì cả Hà Nội, Huế, TP.HCM đều xứng đáng là quê hương của chiếc áo dài. TP.HCM trong 7 năm qua đã tổ chức thành công lễ hội áo dài hằng năm cũng là một minh chứng về lan tỏa tình yêu áo dài trong công chúng" - bà Ngọc Vân nói. Trao đổi thêm với Tuổi Trẻ, bà Ngọc Vân cho biết Bảo tàng Áo dài đã tổ chức các tọa đàm "Lịch sử áo dài", "Kỹ thuật cắt may", "Chất liệu may" để chuẩn bị tư liệu nền cho hồ sơ về áo dài nếu TP.HCM là địa phương đứng ra làm hồ sơ xét duyệt. Bà cũng chia sẻ một trăn trở là bảo tàng từng "báo động" tình trạng chưa có nghệ nhân may áo dài (Nhà nước chưa công nhận nghệ nhân may áo dài). Trong khi đó, nghề may là bí quyết của mỗi gia đình, không dễ truyền bá rộng rãi, để áo dài trở thành di sản thì phải có nghệ nhân may áo dài nắm giữ kỹ thuật may có trình độ cao. Tôn vinh vai trò của áo dài Trong khuôn khổ Lễ hội áo dài TP.HCM năm 2020, Bảo tàng Áo dài tổ chức triển lãm "Áo dài và di sản văn hóa" tại Bảo tàng Áo dài (77 Nguyễn Huệ, quận 1, TP.HCM) từ nay đến hết tháng 11-2020. Triển lãm giới thiệu những chiếc áo dài gắn liền với các nghệ sĩ, nghệ nhân thực hành các di sản văn hóa phi vật thể như áo dài của nghệ nhân hát xoan Nguyễn Thị Lịch, nghệ nhân quan họ Nguyễn Phú Hiệp, nghệ nhân ví - giặm Hồng Oanh, nghệ sĩ đờn ca tài tử Huỳnh Khải, nghệ nhân ca trù Nguyễn Phú Đẹ, áo dài của giáo sư Trần Văn Khê… Triển lãm còn tái hiện một góc không gian của nghề may.
Trang phục áo dài là biểu tượng của văn hóa Việt Nam Gắn với lịch sử phát triển của mỗi dân tộc, cùng với tiếng nói, chữ viết thì trang phục luôn là một yếu tố quan trọng tạo nên bản sắc văn hóa của mỗi quốc gia, dân tộc. Áo dài gắn bó với đời sống của người Việt Nam, là biểu tượng, hồn cốt của phụ nữ Việt. Trang phục áo dài, văn hóa mặc áo dài là một nét văn hóa sống động, đại diện cho văn hóa Việt Nam cần được bảo vệ và phát huy giá trị trong bối cảnh đương đại. Đánh giá tầm quan trọng của việc bảo vệ, phát huy cũng như nâng cao nhận thức về giá trị của áo dài, Viện trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam Bùi Hoài Sơn nhìn nhận, dù Nhà nước chưa ra một văn bản luật chính thức nào khẳng định áo dài là “quốc phục” Việt Nam nhưng từ lâu nay, nó đã được đa số nhân dân mặc định là “áo dài dân tộc” hay “trang phục truyền thống của người phụ nữ Việt Nam”. Mặc dù có một lịch sử lâu đời và phổ biến trong đời sống hiện đại song các giá trị gắn với áo dài vẫn chưa có được vị thế của một DSVHPVT cấp quốc gia. Đối với công chúng, nhiều người vẫn chưa hiểu đúng về lịch sử văn hóa, giá trị của áo dài cũng như tập quán sử dụng chúng. Thứ trưởng Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch (VH-TT&DL) Trịnh Thị Thủy cho biết, chúng ta đang trong quá trình tích cực chuẩn bị xem xét, công nhận áo dài là DSVHPVT quốc gia. Việc nhận diện đầy đủ, khoa học về những giá trị và nội hàm DSVHPVT này, một mặt sẽ giúp cho việc xây dựng thành công hồ sơ trang phục áo dài Việt Nam đưa vào danh mục DSVHPVT quốc gia và tiến tới đệ trình ghi danh tại danh sách DSVHPVT đại diện của nhân loại theo tiêu chí của UNESCO. Mặt khác, việc nghiên cứu một cách thấu đáo về trang phục này nhằm tìm ra những giải pháp quản lý, bảo vệ phù hợp để đảm bảo sức sống của áo dài theo tinh thần Công ước năm 2003 của UNESCO và Luật Di sản văn hóa của Việt Nam. Bà Thủy khẳng định, trong bối cảnh toàn cầu hóa đang diễn ra sâu rộng như hiện nay thì việc bảo vệ, phát huy giá trị áo dài là rất cần thiết và cấp bách. Trong đó, vấn đề nâng cao nhận thức của nhân dân trong bảo vệ giá trị di sản văn hóa tốt đẹp của áo dài Việt Nam và quảng bá mạnh mẽ hơn nữa những giá trị văn hóa này ra thế giới có vị trí hết sức quan trọng. Đường đến UNESCO còn nhiều thách thức Theo Cục Di sản văn hóa (Bộ VH-TT&DL), các di sản đã được UNESCO vinh danh có những điểm tương đồng, gần gũi với hồ sơ áo dài Việt Nam. Hiện có 27 di sản của 25 quốc gia có liên quan đến kỹ thuật sản xuất, kỹ thuật dệt, nghệ thuật dệt lụa, dệt thảm, dệt thổ cẩm truyền thống, như: Batik của Indonesia; truyền thống dệt thảm ở Chiprovsti (Bulgaria); cách làm và sử dụng khăn trùm đầu bằng lụa cho phụ nữ ở Azerbaijan; áo vỏ cây Uganda… Từ kinh nghiệm của các di sản đã và đang đề cử vào danh sách của UNESCO, có thể thấy, việc lập hồ sơ “Trang phục áo dài Việt Nam” trình UNESCO sẽ rất khả quan. Theo ông Bùi Hoài Sơn, đối với UNESCO, lịch sử truyền thống là vô cùng quan trọng, nhưng quan trọng hơn là truyền thống đó được sử dụng như thế nào trong đời sống đương đại. Áo dài của Việt Nam có một lịch sử lâu đời, trong bối cảnh hiện thời, áo dài có tác động với văn hóa, xã hội và con người Việt Nam là điều UNESCO quan tâm. Mặt khác, đời sống của di sản trong xã hội đương đại và đóng góp của di sản đó trong cuộc sống đương đại, đó là điểm nhấn mà UNESCO mong muốn các di sản thể hiện và họ sẽ tôn vinh các di sản phi vật thể đại diện theo một trong những tiêu chí quan trọng đó. Tuy nhiên, nhiều nhà nghiên cứu cho rằng, để có thể vinh danh áo dài là DSVHPVT quốc gia, tiến tới được xếp vào danh sách DSVHPVT đại diện cho nhân loại, Bộ VH-TT&DL, các cơ quan chức năng cần nhận diện, đánh giá đầy đủ về những giá trị văn hóa, xã hội, nghệ thuật và bản sắc văn hóa của áo dài Việt Nam. Phó Viện trưởng Viện Văn hóa, Nghệ thuật quốc gia Việt Nam Nguyễn Thị Hiền chia sẻ, muốn xây dựng hồ sơ di sản trình UNESCO, Việt Nam cần xác định khía cạnh phi vật thể của áo dài để đưa ra tên, nội hàm, xác định cộng đồng chủ thể, trung tâm di sản, vùng lan tỏa và kiểm kê di sản.Đặc biệt, trước khi xây dựng hồ sơ, các địa phương được coi là trung tâm của di sản áo dài cũng phải thực hiện kiểm kê để đưa di sản này vào danh mục kiểm kê quốc gia; làm hồ sơ để đưa vào danh mục DSVHPVT quốc gia theo quy định của chính sách bảo vệ di sản của Việt Nam. “Mọi người đều nghĩ, áo dài Việt Nam rất xứng đáng để ghi danh, tuy nhiên, phải nhìn nhận rằng, áo dài là hiện vật và chúng ta có thể chạm vào được. Thời gian tới, chúng ta phải tiếp tục xin ý kiến các chuyên gia về di sản, các nhà sưu tầm để xem giá trị phi vật thể áo dài là gì để có thể xác định rõ ràng các yếu tố đưa vào hồ sơ” - bà Hiền cho biết.
|
