Thơ » Việt Nam » Hiện đại » Trần Đăng Khoa » Góc sân và khoảng trời (1968) » Mẹ ốm Đề bài: Phân tích bài thơ Mẹ ốm của Trần Đăng Khoa là một bài thơ nói về tình cảm của một người con dành cho mẹ mình. Trong lúc mẹ đang ốm. Bài thơ được tác giả viết bằng những ngôn ngữ giàu hình ảnh, giản dị của một em bé, nhưng chứa đầy những tình cảm của tác giả.Bài thơ được viết vào năm 1966, ngôn ngữ chứa đựng đầy những cảm xúc của những em bé dành cho người mẹ của mình. Bài thơ đã được tác giả khắc hoạ rõ tình cảm thiêng liêng ấy.Mở đầu bài thơ là một câu kể rất ngây thơ của một em bé. Mọi hôm mẹ thích vui chơiBên cạnh cách nghĩ của bé đó là một câu so sánh dành cho mẹ mình, câu này chỉ mang ý nghĩa là một câu nói vui đùa. Vì ở tuổi trẻ con, các bé thích khám phá những cái mới mẻ, cứ nghĩ người lớn giống mình giống suy nghĩ của em. Nhưng thật ra đó là một cái nhìn nhận về sự đau ốm của mẹ.Ở hai câu tiếp theo, tác giả lại gởi tả những ngày mẹ không ốm mẹ sẽ tem trầu, không để trầu khô. Và mẹ còn kể chuyện Truyện Kiều cho bé nghe. Hôm nay mẹ ốm nên mẹ gấp để Truyện Kiều lại. Lá trầu khô giữa cơi trầuĐó là những suy nghĩ của một em bé rất hồn nhiên vô tư. Trong tiềm thức của em bây giờ đó là không được nghe mẹ kể chuyện thôi. Ở khổ thơ tiếp theo đó là em bé suỹ nghĩ nghĩ về những ngày tháng mẹ cực khổ. Mẹ không khoảng thời gia, dù nắng hay mua mẹ vẫn làm, mẹ không màng đến thời gian dù cho trời tối. Cậu bé đã ý thức sâu sắc đến thế về những chịu đựng, hy sinh trời bể của người mẹ thật đã khiến cho không chỉ người mẹ, mà ngay cả người đọc chúng ta cũng không giấu nổi cảm động. Cánh màn khép lỏng cả ngàyRuộng vườn vắng mẹ cuốc cày sớm trưaNắng mưa từ những ngày xưaVà tiếp theo ở khổ thơ kế tiếp đó là sự quan tâm của hàng xóm khi mẹ bị ốm. Được tác giả thể hiện một cách khái quát bằng nhưng hình ảnh rất giản dị mộc mạc. Đó cũng như là một lời động viên để giúp mẹ của em mau khỏi bệnh. Khắp người đau buốt, nóng ranMẹ ơi! Cô bác xóm làng đến thămNgười cho trứng, người cho camĐiều này chứng tỏ thường ngày mẹ sống rất tốt với hàng xóm, nên giờ mẹ ốm hàng xóm vào thăm cho quà. Hơn thế nữa, em bé lại thấu hiểu được sự vất vả của mẹ mình qua những ngày mẹ ốm. Cả đời đi gió đi sươngHai câu thơ trê là ẩn dụ để tác giả nói lên được sự vất vả, gian nan của mẹ để lo hi sinh vì các con. Dù trời mưa nắng mẹ vẫn phải làm việc vất vả. Qua các hình ảnh trên cho thấy tác giả là một người rất yêu thương mẹ mình. Và muốn làm những gì mẹ muốn để động viên giúp mẹ mau khỏi bệnh. Mẹ vui, con có quản gìNgâm thơ, kể chuyện rồi thì múa caRồi con diễn kịch giữa nhàỞ các câu thơ tiếp theo đó là sự trách bản thân thân mình. Vì mình mà mẹ khổ đủ điều, Vì sự cực khổ đó mà trên mặt mẹ đã hiện bao nhiêu là né nhăng. Tất cả đều vì thương yêu con mình, muons cho con có cái ăn cái mặc, có giấc ngủ say. Đây là những lời rất cảm động của tác giả dành cho mẹ mình, đó là lời cảm ơn, đó là những tấm lòng của người con dành cho mẹ. Vì con mẹ khổ đủ điềuQuanh đôi mắt mẹ đã nhiều nếp nhănCon mong mẹ khoẻ dần dầnỞ câu kết tác giả đã ví mẹ mình như đất nước điều này chứng tỏ được sự biết ơn dành cho mẹ mình. Rồi ra đọc sách, cấy càyBài thơ đac được tác giả khái quát hoá một cách rất cụ thể và chân thành. Đó là tình yêu dành cho người mẹ cũng như là những vất vả cực khổ mà mẹ phải gành chịu. Không chỉ có thể vì tình yêu thương con mình, với mong muốn con có được giấc ngủ, cái ăn cái mặc mà mẹ phải hi sinh tất cả. Qua bài thơ này, tác giả muốn nói lên tình cảm của mình dành cho người mẹ của mình thông qua đó nói lên được tình yêu dành cho quê hương đất nước. Cụ bà Trần Thị Sen - người mẹ nông dân Bắc Bộ, thân mẫu của hai nhà thơ Trần Nhuận Minh, Trần Đăng Khoa. Cụ chưa một ngày được đến trường, nhưng tự học chữ, thuộc rất nhiều truyện thơ Nôm, truyện cổ tích, ca dao, tục ngữ, Truyện Kiều. Cụ đã thanh thản về miền mây trắng, hưởng thọ 102 tuổi (1919 – 2020).
Mở những trang thơ Trần Đăng Khoa, thấy ăm ắp hình bóng mẹ: Đã ngủ rồi hả trầu Tao đã đi ngủ đâu Mà trầu mày đã ngủ Bà tao vừa đến đó Muốn xin mấy lá trầu Tao chẳng phải ai đâu Đánh thức mày để hái! (Bài thơ “Đánh thức trầu”) Nhắc đến những bài thơ đi cùng năm tháng của nhà thơ Trần Đăng Khoa, không thể thiếu bài “Đánh thức trầu” với những câu thơ theo nhịp đồng dao vô cùng êm ái, ấm áp, đến từ một trái tim tuổi nhỏ giàu yêu thương. Chia sẻ về ngọn nguồn cảm xúc bài thơ này, nhà thơ Trần Đăng Khoa kể: “Một tối, mẹ tôi bảo tôi mang đèn ra vườn hái trầu, nhớ vặn to ngọn đèn, để cây trầu nhận ra chủ, không phải là kẻ trộm. Trước khi hái, phải nói: “Trẩu trẩu trầu trầu/ Mày làm chúa tao/ Tao làm chúa mày/ Tao không hái ngày/ Thì tao hái đêm/ Tỉnh dậy cho tao hái”. Không nói như vậy, giàn trầu sẽ lụi. Tôi chẳng biết đấy có phải là câu ca dao không, hay chỉ là câu vè mẹ tôi chợt nghĩ ra để dạy tôi thôi”. Ảnh hưởng của người mẹ đối với con cái là điều dễ hiểu, vừa mang tính huyết thống tự nhiên, vừa mang ý nghĩa xã hội. Tuy nhiên mức độ ảnh hưởng của người mẹ như thế nào, có sức chi phối ra sao trong cách nhìn, cách cảm, cách bao quát về cuộc sống của người con thì lại khác nhau. Người mẹ của nhà thơ Trần Đăng Khoa bình dị như bao phụ nữ nông thôn miền Bắc xưa kia, cũng răng đen tóc vấn, áo nâu quần thâm, hàng ngày tất tả với việc đồng áng, chợ búa, vườn tược. Cụ chưa một ngày được đến trường, chỉ tự học chữ theo cách của riêng mình, hẳn không thể kèm cặp các con về kiến thức sách vở, nhưng cụ lại là người thầy đầu tiên của các con. Cách nhìn cuộc sống của cụ mang đậm dấu ấn dân gian, tôn trọng sự sống, tôn trọng cả những sự vật tưởng như vô tri, coi chúng có ý thức và đời sống riêng giống như con người, gieo vào lòng chú bé Trần Đăng Khoa những hạt mầm nhân ái. Qua năm tháng, những hạt mầm ấy cùng bao câu ca dao, dân ca, chuyện cổ tích, truyện thơ Nôm mà người mẹ đã thủ thỉ hàng đêm, trong tiếng võng đưa đều đều, tiếng giường tre cót két, tiếng muỗi kêu vo ve nơi mái gianh lụp xụp, góp phần không nhỏ vào quá trình hình thành cảm xúc tâm hồn của cậu bé Trần Đăng Khoa. Trong đêm tối, cậu vẫn nghe được tiếng động khẽ khàng của chiếc lá rơi nghiêng: Ngoài thêm rơi chiếc lá đa Tiếng rơi rất mỏng như là rơi nghiêng (Bài thơ “Đêm Côn Sơn”) Những quan sát vừa hồn nhiên vừa giàu chất thơ trước quang cảnh đồng chiều: Luống cày còn thở sủi tăm Sương buông cho đống hoang nằm chiêm bao (Bài thơ “Đồng quê”) Hay cái nhìn mơ mộng: Đất trời cách một gang mây Và tôi cùng với luống cày tỏa hương (Bài thơ “Đồng chiều”) Cả niềm cảm thương tưởng chừng rất nhỏ: Thương một quãng đường chói nắng Mầm hoa đạp đất vươn lên (Bài thơ “Hoa dại”) Ngay trong bài thơ “Vàng ơi” viết để khóc con chó vàng, ngỡ chỉ là câu chuyện của trẻ con, nhưng dấu ấn sâu xa của tình cảm ấy cũng liên quan đến mẹ, bởi mẹ ông rất yêu loài vật, coi chúng như thành viên trong nhà. Đặc biệt là chó. Cụ không bao giờ đem bán hoặc giết thịt. Khi chó già, ốm chết, cụ lấy những tấm áo cũ, bó lại rồi đem chôn ở góc vườn. Cũng như mẹ, các con cụ không bao giờ ăn thịt chó. Sau này, khi các con đã có gia đình riêng, bản thân cụ có cháu nội cháu ngoại rồi có chắt, cụ lại dặn dò các con mình phải “dạy trẻ con yêu thiên nhiên, yêu cây cối và các con vật trong nhà”, bởi theo cụ “một đứa trẻ bẻ ngọn cây non mới trồng, bắn chết con chim đang bay, hay phang gãy chân con gà con chó thì rồi sau này lớn lên, chúng cũng sẽ làm điều ác đối với con người”. Nhà thơ Trần Đăng Khoa kể: “Khi bà ngoại tôi mất, mẹ tôi xé chiếc khăn tang ra thành nhiều mảnh nhỏ: “Con hãy ra đeo tang cho cây cối đi, không cây nó héo lụi mất. Bà mất rồi. Con thấy cây cối nó có buồn không?”. Thế là tôi lại ra vườn, lụi cụi đeo tang cho từng cây trầu, cây cau, cây na. Cả khu vườn nhà tôi trắng xóa màu tang…”.
Những tri thức và tình cảm mà người mẹ ấy truyền cho con là tri thức và tình cảm muôn đời của cuộc sống, chẳng hề xa lạ trong dân gian, nhưng bằng một cách đặc biệt, vừa mộc mạc, vừa trân trọng, cụ đã gìn giữ và gửi gắm tới các con mình. Cụ cũng là người bạn đồng hành, chăm sóc giữ gìn bản thảo tư liệu cho các con lúc còn nhỏ. Nhà nghèo, lại hay có khách, nhiều khách từ Hà Nội về, từ tỉnh xa đến, chủ yếu để gặp cậu bé thần đồng, hẳn cụ đã phải thu vén tảo tần lắm để lo cho khách, dù chỉ là bữa cơm rau dưa đơn giản ở cái thời khó khăn khan hiếm tiền bạc thực phẩm. Người mẹ ấy đã đi vào thơ Trần Đăng Khoa, giản dị tự nhiên như đất đai, như hạt lúa, hạt phù sa quê hương: Hạt gạo làng ta Có vị phù sa Của sông Kinh Thầy Có hương sen thơm Trong hồ nước đầy Có lời mẹ hát Ngọt bùi đắng cay… (Bài thơ “Hạt gạo làng ta”) Thương mẹ vất vả trong cái “nắng tháng sáu”, “bão tháng bảy”, “mưa tháng ba”, nên cậu bé Khoa sớm ý thức đỡ đần cho mẹ: Khi mẹ vắng nhà, em luộc khoai Khi mẹ vắng nhà, em cùng chị giã gạo Khi mẹ vắng nhà, em thổi cơm Khi mẹ vắng nhà, em nhổ cỏ vườn Khi mẹ vắng nhà, em quét sân và quét cổng “Khi mẹ vắng nhà” là tự bạch của một em bé đã cố gắng lo mọi việc nhà chu toàn để đỡ đần cho mẹ. Dù làm được nhiều việc như thổi cơm, quét nhà, giã gạo, nhưng vẫn tự thấy mình chưa ngoan. Vì sao ư? Vì: Áo mẹ mưa bạc màu Đầu mẹ nắng cháy tóc Mẹ ngày đêm khó nhọc … Đó là khi mẹ vắng nhà. Còn khi mẹ ốm thì cậu bé ấy làm gì để mẹ vui, mẹ chóng khỏe? Mẹ vui con có quản gì Ngâm thơ, kể chuyện, rồi thì múa ca Rồi con diễn kịch giữa nhà Một mình con sắm cả ba vai chèo (Bài thơ “Mẹ ốm”) Không đơn thuần là tả hình dáng mẹ, kể về mẹ hay bày tỏ tình cảm với mẹ, hồn thơ ấy luôn băn khoăn rằng mình đã làm được gì để bù đắp cho mẹ. Đó là một ý thức sâu sắc, luôn đi tìm cái đằng sau, cái bên trong. Đó cũng là lý do để nhiều bài thơ của Trần Đăng Khoa trụ được với thời gian. Trong đất đai làng mạc, trong dáng hình quê hương xứ sở luôn có mẹ, luôn hiện hữu những điều ruột thịt nhất, những giao cảm thân gần nhất của tình mẹ con: Đất ơi, hãy nói giùm tôi, núm nhau tôi mẹ vùi ở nơi nào Mà cơn mưa xói mòn làm da tôi bỏng rát Mà trận nắng chết cây làm tim tôi đau thắt Đất ơi, núm ruột tôi đất giữ ở nơi nào? (Bài thơ “Đất ơi”) Không chỉ cảm nhận sự tồn tại của mẹ trong tồn tại cá nhân mình, nhà thơ Trần Đăng Khoa còn tìm được mẹ trong dáng vẻ ngây thơ của các con các cháu: Cái chân thì khệnh khạng Tay vắt vẻo lưng cong Đầu vất va vấp vểnh Cháu bỗng hóa bà còng Mèo tròn mắt lạ lùng Chị cười lăn ra đất Mẹ ngồi lặng rất lâu Bà đứng trào nước mắt… (Bài thơ “Cháu làm bà còng”) Bài thơ bắt đầu từ câu chuyện có thật. Bé Minh Hà, con gái đầu lòng của nhà thơ Trần Nhuận Minh - anh cả của nhà thơ Trần Đăng Khoa - về chơi. Cháu bắt chước làm bà còng. Khổ thơ đầu mang tính nhập đề, miêu tả lại tư thế bắt chước bà còng của cháu. Đến khổ thơ sau thì khác, miêu tả bốn khán giả với bốn tư thế và tâm trạng khác nhau. Bắt đầu là con mèo, các câu thơ sau nới dần ra, đến chị, đến mẹ, rồi mới đến bà. Nhân vật trung tâm là người bà. Bà suốt đời vất vả, hy sinh cho con cháu. Nay bà đã già, cháu lớn khôn, bà lại nhìn thấy bóng dáng thực của mình qua dáng vẻ hồn nhiên của con trẻ. Bà trào nước mắt có thể vừa ngậm ngùi, vừa vui, nhưng với nhà thơ Trần Đăng Khoa, hẳn không khỏi nhói lòng vì thương mẹ. Đó cũng là lý do giải thích vì sao, nhiều năm sau, lần đầu tiên ngồi trên máy bay, bay trên cao thẳm bầu trời, qua nhiều làng mạc đồng quê, anh chỉ nghĩ đến mẹ và làm thơ gửi mẹ: Từ cửa sổ máy bay Nhìn về mặt đất Bỗng nhiên con sửng sốt Lại gặp một vòm xanh thăm thẳm của bầu trời Mây trắng đi lững thững dưới kia Như những cái nấm lơ lửng Nhưng con biết đằng sau màu mây ấy Là một thiên đường có thật Ở đó có ngôi nhà gianh vách trát đất Là lâu đài của mẹ con mình Trước cửa, dậu cúc tần xanh Sau lưng mảnh ao làng Trăng lên có tiếng cá quẫy (Bài thơ “Thư viết bên cửa sổ máy bay”) Có thể nói, mẹ chính là ngọn nguồn cảm xúc trong thơ Trần Đăng Khoa, thuở nhỏ cũng như sau này. Khi đã qua tuổi thiếu niên, trở thành người lính, người chồng, người cha, thì mẹ vẫn là miền cảm xúc mát lành, níu ông về với góc sân và khoảng trời tuổi nhỏ. Mẹ không chỉ là quá khứ mà mẹ còn là hiện tại, là tương lai. Mẹ làm nên hồn cốt của đất đai, của quê hương xứ sở, là điều đẹp đẽ nhất có thật ở trên đời. Mọi hôm mẹ thích vui chơi Hôm nay mẹ chẳng nói cười được đâu Lá trầu khô giữa cơi trầu Truyện Kiều gấp lại trên đầu bấy nay Hôm nay, một ngày xuân mưa bụi, những câu thơ của hơn 50 năm về trước lại trở về trong tâm trí nhà thơ Trần Đăng Khoa – người đàn ông tuổi lục tuần, đã bình thản trước mọi gian khó cuộc đời, nhưng trước di ảnh mẹ, vẫn hụt hẫng bởi mất mát quá lớn lao. Mẹ đã đi cùng ông qua bao mùa xuân, cả mùa hè, mùa thu, mùa đông, và đến mùa xuân này, mẹ ra đi, một mình, mãi mãi, trong niềm thanh thản tuyệt đối. Và mãi mãi, với nhà thơ Trần Đăng Khoa, “Mẹ là đất nước, tháng ngày của con”…/. |
