Ông bà ta xưa quan niệm rằng: Đứa trẻ được sinh ra là do các vị Đại Tiên (Bà chúa Đầu thai), Tiên Mụ mà trực tiếp là 12 bộ Tiên Nương (12 bà Mụ) nặn ra ban cho. Vì vậy, khi đứa trẻ đầy cữ (đứa trẻ chào đời được 3 ngày), đầy tháng (đứa trẻ chào đời được một tháng), đầy năm: bố mẹ, ông bà đứa trẻ phải bày tiệc cúng Mụ để tạ ơn các bà Mụ và cầu xin các Mụ ban cho đứa trẻ mọi điều may mắn tốt lành.
1.2 Sắm lễ
Lễ cúng Mụ phải được làm cẩn thận chu đáo, với các lễ vật bao gồm:
- 12 đôi hài xanh giống hệt nhau và một đôi hài cũng màu xanh nhưng to hơn.
- 12 nén vàng xanh giống nhau và một nén vàng xanh to hơn.
- 12 bộ váy áo đẹp màu xanh giống hệt nhau và một bộ váy áo xanh cắt giống 12 bộ kia nhưng to hơn.
- 12 miếng trầu cánh phượng giống hệt nhau và một miếng trầu têm cánh phượng to hơn.
- 12 bộ đồ chơi: Bát, đĩa, đũa, thìa, chén cốc, con giống, xe cộ, nón, mũ... giống hệt nhau và một bộ giống như vậy nhưng to hơn (những đồ lễ này có thể bằng nhựa, bằng sành sứ).
- 12 con cua, 12 con ốc, 12 con tôm to nhỏ bằng nhau để sống (con tôm có thể đồ chín) là lễ vật dâng cúng 12 bà Mụ. Và mỗi loại một con to hơn hoặc nhiều con (ít nhất ba con) cúng để sống là lễ vật dâng cúng bà Mụ Chúa. (Các con này để vào bát to bày cúng, sau khi cúng xong thì đem cua, ốc thả ra ao, hồ; tôm có thể thụ lộc).
- Phẩm oản, bánh kẹo, hoa quả chia đều thành 12 phần giống nhau và một phần có đủ phẩm oản, bánh kẹo, hoa quả nhưng lớn hơn (hoặc nhiều hơn).
- Lễ mặn: Xôi, gà, cơm, canh, các món lễ mặn, rượu...
- Bát hương, lọ hoa tươi nhiều màu, tiền vàng, cốc nước thanh tịnh (bày ở mâm trên cùng lễ mặn).
1.3 Bày lễ
Bày lễ cúng Mụ mang tính chất thành kính, văn hoá và nghệ thuật, thường bàn lễ cúng Mụ được bày (trình bày) một cách hài hoà, cân đối:
Hình vẽ cách trình bày lễ cúng Mụ
+ Tất cả lễ vật dâng bà Mụ chúa để ở chính giữa phía trên của hương án.
+ Lễ vật dâng 12 bà Mụ chia thành 12 phần giống nhau (xếp thành hai hàng)
+ Mâm lễ mặn cùng hương, hoa nước để trên cùng
+ Mâm tôm, cua, ốc để phía dưới
Sau khi bày lễ xong, bố hoặc mẹ cháu bé thắp 3 nén hương, rồi bế cháu ra trước án khấn:
1.4 Văn khấn cúng mụ
Nam mô a di Đà Phật!
Nam mô a di Đà Phật!
Nam mô a di Đà Phật!
- Con kính lạy Đệ Nhất Thiên tỷ đại tiên chúa.
- Con kính lạy Đệ nhị thiên đế đại tiên chúa.
- Con kính lạy Đệ tam Tiên Mụ đại tiên chúa.
- Con kính lạy Thập nhị bộ Tiên Nương
- Con kính lạy Tam thập lục cung chư vị Tiên Nương
Hôm nay là ngày......tháng.........năm ..............................
Vợ chồng con là ..................................................................
sinh được con (trai gái) đặt tên là ......................................
Chúng con ngụ tại:..............................................................
Nay Nhân ngày đầy tháng (đầy cữ, đầy năm) chúng con thành tâm sửa biện hương hoa lễ vật và các thứ cúng dâng bầy lên trước án, trước bàn toạ chư vị Tôn thần kính cẩn tấu trình:
Nhờ ơn thập phương chư Phật, chư vị Thánh hiền, chư vị Tiên Bà, các đấng Thần linh, Thổ công địa mạch, Thổ địa chính thần, Tiên tổ nội ngoại, cho con sinh ra cháu, tên ................... sinh ngày ............... được mẹ tròn, con vuông.
Cúi xin chư vị tiên Bà, chư vị Tôn thần giáng lâm trước án, chứng giám lòng thành thụ hưởng lễ vật, phù hộ độ trì, vuốt ve che chở cho cháu ăn ngon, ngủ yên, hay ăn chóng lớn, vô bệnh vô tật, vô tai, vô ương , vô hạn, vô ách, phù hộ cho cháu bé được tươi đẹp, thông minh, sáng láng, thân mệnh bình yên, cường tráng, kiếp kiếp được hưởng vinh hoa phú quý. Gia đình con được phúc thọ an khang, nhân lành nảy nở, nghiệp dữ tiêu tan, bốn mùa không hạn ách nghĩ lo.
Xin thành tâm đỉnh lễ, cúi xin được chứng giám lòng thành.
Nam mô a di Đà Phật!
Nam mô a di Đà Phật!
Nam mô a di Đà Phật!
Khi đã khấn xong thì bố hoặc mẹ chắp tay bé lại vái trước án 3 vái sau 3 tuần hương thì lễ tạ. Sau đó gia đình mang vàng mã, váy áo đi hoá, vẩy rượu lúc đang hóa, đem tôm, cua, ốc đi phóng sinh tại các ao, hồ, sông để cầu phúc; các đồ chơi bằng nhựa, sành sứ thì giữ lại cho cháu bé để lấy khước.
Cuối cùng cả gia đình và bạn bè cùng thụ lộc chúc cho cháu bé mọi điều tốt lành.
2. Cúng đầy năm (Cúng mụ)
Đứa trẻ từ lúc mới sinh ra tới lúc đầy cữ, đầy tháng, đầy năm là trải qua những giai đoạn quan trọng của đời người, nên việc cúng Mụ trong những dịp này phải rất thành kính và cẩn trọng. Cúng đầy năm còn gọi là cúng đầy tuổi. Ngoài việc cúng lễ như cúng Mụ lúc đầy cữ, đầy tháng, trong dịp này người ta còn có tục thử đứa trẻ. Hôm ấy, đứa trẻ được ăn mặc chỉnh tề. Con trai thì bày cung tên giấy bút, con gái bày dao kéo, kim chỉ bên cạnh. Đứa trẻ được đặt trước những thứ đồ đó và sẽ nhặt lấy một thứ mà nó thích.
Người ta cho rằng: nếu đứa con trai chọn kiếm cung, thì lớn lên nó sẽ theo nghiệp võ, nếu chọn giấy bút thì lớn lên đứa trẻ sẽ theo nghiệp văn. Con gái nếu chọn kim chỉ sẽ có tài nội trợ, giỏi việc gia thất.
Trong lễ cúng đầy năm , ngoài lễ và văn khấn cúng Mụ như cúng đầy tháng, người xưa còn làm cỗ khấn trình trước ban thờ gia tiên. Văn khấn gia tiên khi trẻ đầy năm như sau:
Văn khấn gia tiên (Khi trẻ đầy năm)
Nam mô a di Đà Phật!
Nam mô a di Đà Phật!
Nam mô a di Đà Phật!
Hôm nay ngày ........ tháng........... năm...
Nay con giữ việc thờ phụng tên là ........ tuổi........., sinh tại xã....... huyện ............ tỉnh ............. cùng toàn gia, trước ban thờ gia tiên cúi đầu bái lễ.
Kính dâng lễ bạc: trầu cau, trà rượu, vàng hương, hoa quả cùng phẩm vật, lòng thành kính lễ dâng lên tổ tiên nhân dịp cháu (trai, gái) đầy tuổi. Kính mời hương hồn nội ngoại gia tiên, kỵ cụ, ông bà, cha mẹ, cô dì, chú bác, anh chị em chứng giám và hưởng lễ.