Nghệ sĩ Nguyễn Văn Hoàn - Trưởng đoàn xiếc thú Liên đoàn Xiếc Việt Nam reo lên khi gặp lại chú gấu tên Tam tại Khu Du lịch sinh thái Mường Thanh (Nghệ An). Từng có 15 năm gắn bó nên Tam nhận ngay ra “bạn diễn”. Cậu lập tức chạy tới bám vào song sắt, đưa cái lưỡi nóng hổi rối rít liếm, hít tay “bố”.
Tam rời Rạp xiếc T.Ư trong đợt chuyển giao năm ngoái, trước khi Trung tâm Cứu hộ gấu Việt Nam đón bốn chú gấu cuối cùng lên Tam Đảo ngày 15/6 vừa qua. Hai thầy trò đã cùng nhau biểu diễn trên hàng trăm sân khấu lớn nhỏ và “rinh” về những giải thưởng lớn như Huy chương đồng tại Liên hoan Xiếc quốc tế lần thứ tám năm 2008 ở Vũ Hán, Trung Quốc.
Thành ngữ có câu “hỗn như gấu” nhưng Tam lại hiền lành và ngoan ngoãn như vật nuôi trong nhà. Mỗi lần biểu diễn xong, khi hai thầy trò lui vào hậu đài, Tam thường âu yếm cọ mõm vào người anh Hoàn làm nũng để được “thưởng” mấy viên kẹo. “Hiền lành là thế, nhưng có lần suýt nữa Tam làm tôi bị thương. Hôm đó, đang biểu diễn tiết mục đi trên dây thì một quả bóng bay nổ làm cu cậu giật mình. Theo phản xạ, Tam nhảy phắt xuống vả ngược tay ra đằng sau, xé toang cái áo tôi đang mặc. Nếu không né người kịp thì chắc lồng ngực tôi cũng rách toang như cái áo rồi”. Tuy nhiên sự cố chỉ là sự cố, họ lại tiếp tục là một cặp đôi ăn ý của xiếc thú Việt Nam cho đến khi chia tay. Buổi sáng hôm ấy, Tam vẫn ngoan ngoãn để anh Hoàn dắt vào lồng sắt, đưa lên xe tải. Chắc cậu tưởng mình lại được đi tỉnh “công tác” cùng chủ như bao lần…
“Đến thăm Tam lần này, nhìn thấy “con” lao tới, cuống quýt liếm tay mình như ngày xưa, nước mắt tôi ứa ra. Nhớ lắm, thương lắm, nhưng biết là con sẽ có một cuộc sống tốt hơn, tôi cũng được an ủi phần nào…”, anh Hoàn xúc động.
Khó quên…
NSND Tống Toàn Thắng - Phó Giám đốc Liên đoàn Xiếc Việt Nam cũng có nhiều kỷ niệm đáng nhớ với những chú trăn của mình. Đã đào tạo rất nhiều “học sinh” trong suốt 30 năm hành nghề, có ba chú trăn để lại trong anh nhiều tình cảm nhất.
Chú trăn đầu tiên có cái tên rất dễ thương: Quýt. Hai thầy trò đã quấn quýt bên nhau trong suốt 9 năm đầu sự nghiệp xiếc trăn của anh. Quýt quen mùi anh Thắng tới mức, quần áo của anh đang phơi trên dây, nó cũng kéo hết xuống đất rồi trườn qua trườn lại. Một hôm Quýt bỗng bỏ ăn, quằn quại liên tục suốt ngày đêm. Một khối u làm tắc nghẽn mật khiến Quýt không thể tiêu hóa thức ăn. Hồi ấy, do kiến thức còn hạn chế, anh Thắng đã không phát hiện ra để kịp thời chạy chữa nên đành bất lực nhìn Quýt ra đi trong đau đớn… Một kỷ niệm buồn khác cũng khiến anh Thắng ân hận. Trong một lần lưu diễn tại Thụy Điển, cô trăn tên Mít trở dạ. Do chưa từng đỡ đẻ cho trăn bao giờ, cộng thêm việc Mít không quen với khí hậu lạnh ở Bắc Âu, anh Thắng và các bác sĩ đã không thể giúp cô trăn “vượt cạn” thành công. Mít lịm dần trong vòng tay chủ. Sau lần đó, anh Thắng càng nỗ lực tìm tòi, học hỏi cách chữa bệnh cho trăn, bởi anh hiểu chỉ huấn luyện thôi là chưa đủ.
Người bạn diễn gắn bó lâu nhất và có nhiều kỷ niệm đẹp nhất cùng anh là cô trăn tên Vàng. Vừa đẹp lại vừa diễn xuất giỏi, “nàng” được chủ phong cho danh hiệu “hoa hậu”. Gắn bó với nhau gần 20 năm, “Thế mà nàng ta cũng nhiều lần “chơi khăm” tôi đấy! Vàng có tật xấu là hay tè bậy khi đang biểu diễn. Những lúc ấy, tôi chỉ kịp vắt đuôi nàng ra sau lưng, mặc cho nàng “giải quyết nỗi buồn” ngay trên người mình. Quần áo, giày dép ướt sũng nước tiểu trăn, nhưng khán giả nhìn vào có khi lại tưởng mình đổ mồ hôi vì mệt!”, anh Thắng cười.
Những kỷ niệm ấy sẽ được “Hoàng tử trăn” - “Thạch Sanh” Tống Toàn Thắng giữ mãi trong lòng. Tình cảm giữa người và thú là động lực để những nghệ sĩ xiếc thú như anh ngày càng yêu nghề hơn.
Thôi xiếc thú hoang dã, các nghệ sĩ tâm niệm, muốn thu hút được khán giả, xiếc nói chung và xiếc vật nuôi nói riêng, phải đầu tư mạnh mẽ hơn nữa vào nội dung và công nghệ. Sẽ không còn những tiết mục xiếc đơn lẻ; thay vào đó là những tác phẩm có chủ đề và nội dung xuyên suốt, kết hợp nhiều loại hình nghệ thuật như ca hát, múa, kịch… vào xiếc, để phù hợp khẩu vị của khán giả hiện nay. Chẳng hạn vở “Hà Nội của những giấc mơ” do các nghệ sĩ của Liên đoàn Xiếc Việt Nam dàn dựng và biểu diễn tại Nhà hát Lớn Hà Nội năm 2019 là một thí dụ điển hình của sự kết hợp xiếc, ca hát, kịch, múa, ảo thuật xuyên suốt 90 phút. Vể phần công nghệ, NSND Tống Toàn Thắng cho rằng, xiếc Việt Nam cần ứng dụng những hiệu ứng sân khấu như visual LED 3D, đèn laser, pháo điện, khói lạnh… vào sân khấu xiếc, để chinh phục những khán giả thuộc “thế hệ Z”. “Là người nghệ sĩ, tôi tâm niệm nghệ thuật vị nhân sinh, tức nghệ thuật phải gắn liền với con người. Đó là hướng đi đúng đắn cho ngành xiếc trong tương lai”.
1.Trong ký ức của người cháu - một trong những học trò xuất sắc nhất của NSND Tạ Duy Hiển, NSƯT Tạ Duy Hùng chia sẻ: "Ông là người hiếm có, bởi ngoài đam mê nghệ thuật, ông còn không ngừng mày mò, tìm tòi và học hỏi để phát triển nghề xiếc, Việt hóa một loại hình nghệ thuật vốn du nhập từ nước ngoài".
NSND Tạ Duy Hiển sinh ra trong một gia đình nghèo tại phố Cầu Đất, bố làm nghề đánh xe ngựa, còn mẹ bán lòng lợn ở chợ. Tuổi thơ của ông quăng quật, nghèo khó. Đến tuổi thanh niên, ông chuyển qua nghề đánh xe ngựa, chuyên phục vụ các đám hiếu, hỉ và cả chở khách. Năng khiếu xiếc của Tạ Duy Hiển có lẽ phát tiết ngay từ thời gian này khi ông dạy ngựa biết dùng mõm nhặt tiền, dùng móng gõ xuống đất để đếm và mong đó là cách gây ấn tượng để lần sau khách tìm đến xe mình.
Đầu thế kỷ XX, có rất nhiều gánh xiếc nước ngoài vào Việt Nam biểu diễn kiếm tiền như đoàn xiếc mãi võ Sơn Đông của Trung Quốc (1912), gánh xiếc Nhật Bản (1913), sau đó là các đoàn xiếc Bostoc của Anh (1914), Weterway và Harsamtron của Anh (1922), đoàn xiếc Rodéo của Mexico (1927)... Ông rất thích xem xiếc và nhận thấy các gánh xiếc nước ngoài được công chúng hâm mộ nhiệt tình. Ông tự hỏi, tại sao người Việt không tự mở một gánh xiếc của mình.
Với chút vốn liếng có được từ nghề gia truyền của gia đình, nghề trồng răng, NSND Tạ Duy Hiển đứng ra vay thêm tiền tự mở một gánh xiếc nhỏ đặt tên là Xiếc Việt Nam, quy tụ con cháu trong gia đình tham gia. Ông vừa là chủ, vừa làm diễn viên, bắt đầu những buổi biểu diễn nhỏ lẻ. Dù sinh sau đẻ muộn so với các gánh xiếc nước ngoài, nhưng NSND Tạ Duy Hiển bắt đầu gây dựng được những tiết mục mới và riêng của mình.
Ngày đó, có gánh xiếc của một người Anh biểu diễn tiết mục chế giễu người Việt, dân ta rất phẫn uất, tẩy chay không xem. Họ bị phá sản. NSND Tạ Duy Hiển vay mượn mua lại toàn bộ thú và đạo cụ. Vì thế gánh xiếc của ông càng lớn mạnh, không chỉ biểu diễn trong nước mà còn sang cả Lào, Campuchia. Khi doanh thu tốt, trang trải hết nợ nần, NSND Tạ Duy Hiển mua khoảng đất rộng ở số 310 Khâm Thiên và xây dựng rạp hát ở đó. Trong đó có một ngõ nhỏ mà người dân yêu quý, mến mộ ông đặt tên là ngõ Tạ Duy Hiển.
Rồi chiến tranh, loạn lạc, ly tán, gánh xiếc cũng không dễ hoạt động. Phải đến khi miền Bắc giải phóng, sau 1954, gánh xiếc Việt của NSND Tạ Duy Hiển mới trở lại. Ông bán một số tài sản mua dụng cụ và thú về huấn luyện. Ngày 16 tháng 1 năm 1956, hai nhóm xiếc "Vũ đài thủ đô anh dũng" và "Hoa hồng đỏ" sáp nhập đã cho ra đời "Đội xiếc Trung ương" do ông Phạm Xuân Thư làm đội trưởng.
Ngày 19 tháng 5 năm 1958, NSND Tạ Duy Hiển sáp nhập gánh xiếc thú của mình với "Đội xiếc Trung ương", lấy tên là "Đoàn xiếc Thống nhất" do ông làm Trưởng đoàn. Tháng 9 năm 1958, "Đoàn xiếc Thống nhất" được Bộ Văn hoá cho chuyển thành đơn vị nghệ thuật của Nhà nước, trở thành "Đội xiếc Trung ương" với biên chế 47 người, vừa diễn chung với các đội văn công, vừa củng cố xây dựng tiết mục mới. Đến thời điểm này, "Đội xiếc Trung ương" đã trở thành một đơn vị nghệ thuật tương đối hoàn chỉnh có đủ khả năng hoạt động độc lập.
NSƯT Tạ Duy Hùng kể lại: "Hồi đó, "Đội xiếc Trung ương" phát triển lớn mạnh, mua bạt ở Ba Lan về biểu diễn. Bên Ba Lan bảo có cần chuyên gia sang hỗ trợ hay không nhưng cụ nhất định bảo không, sẽ tự làm được. Đêm tổng duyệt đầu tiên để ra mắt "Đội xiếc Trung ương", một cơn giông và lốc quét qua làm đổ bạt và gãy mất một chiếc cột. NSND Tạ Duy Hiển tự tay gia cố để đêm diễn không bị hoãn".
Buổi diễn ra mắt "Đội xiếc Trung ương" được công chúng đón nhận nhiệt tình, từng đoàn người xếp hàng mua vé. Chủ trương của NSND Tạ Duy Hiển là không dùng quá nhiều người, ông đào tạo nhiều thế hệ diễn viên, mỗi người có thể chủ động làm được nhiều việc cùng một lúc để tinh giản biên chế. Đó là một thời đại huy hoàng của xiếc Việt, được Bác Hồ và Thủ tưởng Phạm Văn Đồng đến tận nơi thăm hỏi, động viên và nhiều lần gửi bằng khen.
2.Có thể nói, cả cuộc đời của NSND Tạ Duy Hiển không ngừng lao động và cống hiến. Ông nỗ lực để mang lại những tiết mục mới, Việt hóa nghệ thuật xiếc và truyền cảm hứng cho thế hệ đi sau. Vì thế, xiếc Việt không chỉ nổi tiếng trong nước, mà còn đi biểu diễn ở nhiều nước. Ông nổi tiếng là một người huấn luyện xiếc thú tài năng, bất cứ loại thú nào ông cũng khuất phục được, bởi tình thương, sự nhẫn nại và sức sáng tạo tuyệt vời. Ông có thể chinh phục từ những con thú dữ như hổ, báo đưa từ rừng về hay cả những đàn kiến thợ trong tổ.
Điều mà NSND Tạ Duy Hiển truyền dạy cho các học trò của mình là ông không chỉ nhằm mục đích huấn luyện họ trở thành những người dạy thú máy móc. Bài học đầu tiên ông dạy học trò là những bài học cơ bản về cuộc sống, sinh hoạt đời thường. NSƯT Tạ Duy Hùng kể lại: "Khóa học đầu tiên với thầy Hiển là cầm chổi quét nhà, phục vụ bản thân, rồi đến việc biết quan tâm, chăm sóc và nuôi dưỡng một con thú, hiểu được tập tính, thói quen sinh hoạt của nó. Trước khi làm một diễn viên huấn luyện xiếc thú, người nghệ sĩ phải làm một công nhân đúng nghĩa. Sau đó phải có tình yêu và đam mê với nghề để có thể đi con đường dài vì nghề này quá vất vả, cực nhọc".
Việc NSND Tạ Duy Hiển thuần hóa những con thú dữ như gấu, hổ, báo đã có nhiều người kể. Thậm chí, nhiều lần ông đã bị tai nạn nghề nghiệp cũng vì vụ huấn luyện đó. Nhưng có một câu chuyện đặc biệt mà NSND Tạ Duy Hiển làm là huấn luyện cả đàn kiến. Ông có thể dạy cả đàn kiến xếp chữ.
"Trí tưởng tượng của cụ rất phong phú, cụ mang cả tổ kiến thợ về nhà sau đó dạy cho chúng xếp chữ. Cụ làm một cái băng trắng xóa, hai bên bôi hồ vào và viết chữ gì đàn kiến sẽ đi theo hình chữ đó. Đàn kiến xuất phát đi theo đường quy định và chúng sẽ không đi ra ngoài vì bị dính hồ. Cứ thế, kiên nhẫn từng ngày, cụ có thể điều khiển cả đàn kiến hành quân từ tổ này sang tổ khác và xếp chữ. Đó là niềm đam mê và sự sáng tạo của cụ".
Có thể nói, cả cuộc đời NSND Tạ Duy Hiển đã làm việc và cống hiến cho nghệ thuật xiếc. Tình yêu nghề và sự sáng tạo, tận hiến của người nghệ sĩ đã góp phần viết lên những trang đẹp nhất của nghệ thuật xiếc Việt Nam. Điều đáng trân quý là gia đình NSND Tạ Duy Hiển có lẽ cũng là một trong số ít những gia đình có ba thế hệ gắn bó và cống hiến với nghề xiếc, NSND Tạ Duy Hiển, con trai, NSƯT Tạ Duy Nhẫn, cháu ruột của ông, NSƯT Tạ Duy Hùng và thế hệ thứ 3 của dòng họ là NSND Tạ Duy Ánh, hiện là Giám đốc Liên đoàn Xiếc Việt Nam.
NSND Tạ Duy Ánh, Giám đốc Liên đoàn Xiếc Việt Nam chia sẻ: "Các gánh xiếc lớn của Việt Nam cũng bắt đầu hình thành và yếu tố giao lưu tiếp biến của xiếc đã tạo điều kiện thuận lợi để các gánh xiếc này học tập, tiếp thu tinh hoa kĩ thuật xiếc thế giới. Gánh xiếc chuyên nghiệp Việt Nam đầu tiên do cố NSND Tạ Duy Hiển thành lập đã gây tiếng vang lớn, kéo theo sự ra đời của nhiều gánh xiếc khác.
Một rạp bạt có sức chứa 1.000 người và sân khấu tròn đường kính 13 mét đã được chính ông xây dựng và khánh thành ngày 5 tháng 12 năm 1922 tại sân bãi chợ Hàng Da, Hà Nội. Đây thực sự là một sự kiện đáng ghi nhớ và từ đó xiếc Việt Nam đã bước vào thời kỳ mới với những điều kiện kĩ thuật cho phép xây dựng nhiều thể loại tiết mục đáp ứng đòi hỏi của sân khấu hiện đại.
Ngoài tài lãnh đạo và tổ chức, NSND Tạ Duy Hiển còn là một nhà dạy thú tài năng huấn luyện được nhiều loại thú từ khỉ, chó, gấu, đến báo gấm, hổ, sư tử, voi, ngựa... và cả nhiều loài thú hiện nay đã thiếu vắng trên sân khấu xiếc đương đại như lạc đà, ngựa vằn, chim vẹt… Ông còn dàn dựng nhiều tiết mục như phi ngựa đánh đàn, uốn dẻo trên trống, voi đánh trống. Sau khi thành lập, xiếc Việt Nam đã đi lưu diễn ở khắp cả nước, đi đến đâu cũng được đón chào nồng nhiệt".