Tác động của toàn cầu hóa đến văn hóa truyền thống - tiếp cận nghiên cứu dưới góc độ lối sống của người Việt Nam hiện nayMỞ ĐẦU Toàn cầu hóa đang diễn ra ngày càng mạnh mẽ, sâu sắc trong thế giới hiện đại, không chỉ dừng lại trong lĩnh vực kinh tế, mà còn mở rộng, lan tỏa, thâm nhập các lĩnh vực khác của đời sống, từ xã hội, môi trường đến khoa học, công nghệ, văn hóa, pháp luật, giáo dục,... Chính quá trình tác động và thấm sâu của toàn cầu hóa vào toàn bộ các lĩnh vực của một dân tộc, mà nhân loại đang đứng trước nhiều vấn đề hệ trọng đối với sự đứng vững, tồn tại và phát triển của từng quốc gia, dân tộc và của từng khu vực trên thế giới trong quan hệ mang tính toàn cầu đang diễn ra cực kỳ phong phú và phức tạp hiện nay. Toàn cầu hóa vừa là thời cơ cho sự hội nhập và phát triển kinh tế - xã hội, đồng thời cũng là những thách thức to lớn, nhiều khi hoàn toàn mới mẻ, đối với vấn đề giữ gìn, bảo vệ, phát huy và phát triển các giá trị văn hóa riêng biệt, độc đáo, có tính truyền thống của mỗi dân tộc, quốc gia trong bối cảnh và đặc điểm mới của thế giới hiện đại. NỘI DUNG 1. Vai trò và tác động của toàn cầu hóa Toàn cầu hóa - globalization: là “sự lan truyền của các sản phẩm, công nghệ, thông tin, việc làm xuyên biên giới và văn hóa quốc gia”; là “quá trình phát triển kinh tế theo xu thế phát triển hiện đại, kèm theo những khuynh hướng tiên tiến, khi đó, quá trình toàn cầu hoá được xem như một quá trình tăng lên mạnh mẽ của các mối liên hệ, và có sự phụ thuộc, ảnh hưởng qua lại giữa các khu vực, quốc gia và các dân tộc trên thế giới”; “Toàn cầu hóa chính là sự kết nối về nhiều mặt như: chính trị - kinh tế - xã hội - văn hóa giữa các quốc gia”. Chính sự kết nối với quan hệ phụ thuộc đã tạo động lực thúc đẩy các quan hệ, ảnh hưởng, tác động mạnh mẽ tới giá trị riêng của mỗi quốc gia, dân tộc. Từ những đặc điểm trên, có thể thấy rằng toàn cầu hóa là một hiện tượng có ý nghĩa cách mạng trong tiến trình phát triển của lịch sử nhân loại. Quá trình này dẫn tới những biến đổi mạnh mẽ trong cấu trúc kinh tế - chính trị của quan hệ quốc tế, song song với những thay đổi về đời sống văn hóa-xã hội của người dân trên khắp toàn cầu. Tuy nhiên, đây không phải là một hiện tượng đơn nhất, bất biến mà là một quá trình phức tạp, đa phương diện, đa chiều hướng và luôn vận động, biến đổi. - Xét trên phương diện tích cực: sự không phân biệt ranh giới giữa các quốc gia, sự “cởi mở” về mọi phương diện đời sống xã hội đã khiến quá trình toàn cầu hoá trở nên hữu ích và cần thiết đối với nhân loại thế kỷ XXI. Cụ thể: + Về phương diện chính trị, đối thoại và hợp tác trở thành công cụ giúp các quốc gia trên thế giới hướng tới hoà bình, ổn định, phát triển. Hơn nữa, toàn cầu hoá còn tạo tiền đề cho việc thành lập các tổ chức chính trị hợp pháp nhằm bảo vệ các quyền và lợi ích của con người. + Về phương diện kinh tế, toàn cầu hoá cho phép tự do hoá thương mại phát triển, “cấp phép” cho các tập đoàn kinh tế lớn vươn tầm ảnh hưởng tới mọi khu vực, vùng, lãnh thổ trên thế giới. Điều này đồng nghĩa với việc giải quyết vấn đề việc làm, nhân công lao động tại chỗ, giá thành sản phẩm… thúc đẩy quá trình cải cách, đổi mới nâng cao hiệu quả cạnh tranh trên thị trường. + Về xã hội, toàn cầu hoá cho phép mở rộng cơ hội giao lưu, học tập, tiếp cận và tiếp thu những thành tựu khoa học, kỹ thuật tiên tiến… giữa các vùng dân cư với nhau. + Về văn hoá, có thể nói, toàn cầu hoá đã tác động khá toàn diện đến mọi phương diện của đời sống tinh thần dân tộc. Cho phép người dân ở mỗi quốc gia tiếp xúc với phong tục, tập quán, ngôn ngữ, nghệ thuật, nét đặc trưng tác thành bản sắc dân tộc. Sự tiếp xúc, giao lưu văn hoá đó làm giảm dần những khác biệt, tạo nên sự hiểu biết lẫn nhau. Lối sống cũng nhờ đó phong phú, đa dạng và cởi mở hơn. - Xét trên phương diện tiêu cực: toàn cầu hoá cũng mang lại nhiều vấn đề khiến các quốc gia phải mau chóng tìm biện pháp giải quyết nếu không muốn bị hoà tan về văn hoá, bị thao túng bởi chính trị, bị dẫn dắt bởi kinh tế, xã hội trong nước bất ổn, môi trường tự nhiên và các nguồn tài nguyên bị tổn hại. 2. Một số ảnh hưởng tích cực và tiêu cực đối với lối sống của người Việt Nam trong xu thế toàn cầu hóa Bàn luận về khái niệm “lối sống”, có rất nhiều cách tiếp cận khác nhau. Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu đều hướng tới các giá trị văn hóa, phương thức ứng xử của con người và của cộng đồn Theo Từ điển Tiếng Việt, “lối sống” là hình thức diễn ra của hoạt động đã trở thành ổn định, mang đặc điểm riêng [3]; GS. Phạm Hồng Tung, lại cho rằng: “Lối sống của con người là các chiều cạnh chủ quan của văn hóa, là quá trình hiện thực hóa các giá trị văn hóa thông qua hoạt động sống của con người. Lối sống bao gồm tất cả những hoạt động sống và phương thức tiến hành các hoạt động sống được một bộ phận lớn hoặc toàn thể nhóm hay cộng đồng người chấp nhận và thực hành trong một khoảng thời gian tương đối ổn định, đặt trong mối tương tác biện chứng của các điều kiện sống hiện hữu và trong các mối liên hệ lịch sử của chúng” [5]; Nhà tâm lý học người Áo Alfred Adler (1870 - 1937) khẳng định, “lối sống”: là những nét điển hình được lặp đi, lặp lại và định hình thành phong cách, thói quen trong đời sống, cá nhân, nhóm xã hội, dân tộc hay cả nền văn hóa. Như vậy, theo cách tiếp cận về khái niệm “lối sống”, như đã trình bày ở trên, có thể nói, các nhà nghiên cứu đều khẳng định có cả những giá trị, những truyền thống và những cách ứng xử được trao truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, nhưng cũng bao gồm cả những giá trị ngoại sinh, những cách ứng xử và những biểu tượng… ngoại nhập” [5]. Từ những quan niệm trên, có thể hiểu, lối sống của người Việt Nam chính là phương thức sống được thể hiện qua sự lựa chọn các hoạt động và cách thức thực hiện các hoạt động của họ. Lối sống đó chịu sự chi phối mạnh mẽ của không gian địa lý, thời gian lịch sử, sự tác động của nền kinh tế, thể chế chính trị và truyền thống văn hóa dân tộc. Tuy nhiên, lối sống không phải là sản phẩm thụ động được kết hợp một cách máy móc bởi các yếu tố trên mà nó hoàn toàn phụ thuộc vào con người. Do vậy, lối sống mang đậm dấu ấn cá nhân. Lịch sử Việt Nam đã trải qua hàng nghìn năm dựng nước và giữ nước. Quá trình đó rèn luyện và tạo nên những thế hệ con người Việt Nam giàu lòng yêu nước, thương yêu con người, tinh thần chịu thương chịu khó, tương thân tương ái, cần cù lao động … Những đức tính đó đã trở thành những giá trị đạo đức truyền thống của dân tộc Việt Nam mà hàng ngàn đời nay các thế hệ kế tiếp nâng niu, gìn giữ. Ngày nay, sự du nhập văn hoá phương Tây với những quan niệm về giá trị sống, phong cách sống, lối sống mới, một mặt, tác động tích cực đến việc làm thay đổi lối sống khép kín, cam chịu, phụ thuộc vốn có của người Việt Nam sang một lối sống cởi mở, năng động, tự lập, dám chịu trách nhiệm, phù hợp với xu thế thời đại. Mặt khác, làm phương hại đến giá trị sống truyền thống và văn hoá truyền thống của người Việt. Cụ thể: Thứ nhất, ảnh hưởng tích cực của toàn cầu hoá đến lối sống của người Việt Nam Để thích ứng với môi trường toàn cầu hoá, con người phải sáng tạo, năng động và có khả năng thích ứng nhanh với sự biến động của xã hội, thời cuộc, sự phát triển của khoa học công nghệ. Đây là thời cơ, đòi hỏi mỗi cá nhân phải tích cực, sáng tạo, chủ động tiếp cận và biến đổi hoàn cảnh. Nhận thức rõ điều đó, người Việt Nam đã chủ động học tập, trau dồi phẩm chất đạo đức cần thiết của thời đại công nghiệp, hiện đại. Rèn luyện phong cách làm việc công nghiệp, lối sống trách nhiệm, chủ động, mạnh dạn, dám nghĩ, dám làm, ý thức kỷ luật, tự giác, nỗ lực vươn lên. Lối sống, do đó, có sự chuyển mình tích cực. Lối sống của người Việt hiện nay không còn bó hẹp trong sinh hoạt, giao tiếp gia đình, quanh mảnh đất “chôn nhau cắt rốn”, nay đã được mở rộng theo nhu cầu văn hoá vượt qua ranh giới làng, xóm, huyện, tỉnh, đến liên tỉnh, quốc gia, khu vực và toàn thế giới. Tầm nhìn, tư duy cũng được khai phá nhiều chiều. Đây có lẽ là một trong những tác động tích cực nhất của toàn cầu hóa đến lối sống người Việt. Những giá trị của toàn cầu hoá, của nền văn minh công nghiệp, văn minh trí tuệ đã hiện đại hoá lối tư duy, phong phú hoá các dạng thức và tiện nghi sinh hoạt, các điều kiện kinh tế, các phương tiện giao thông, làm cho cuộc sống vật chất - tinh thần của người dân được nâng lên rõ rệt. Lối sống người Việt Nam cũng theo đó được mở rộng, năng động hơn, tích cực quan tâm đến các vấn đề xã hội hơn; biết chung tay, góp sức san sẻ yêu thương; biết sống có trách nhiệm với vận mệnh quốc gia, dân tộc; biết hướng tới lý tưởng cao cả; biết nhìn ra thế giới... để tự thay đổi, hoàn thiện bản thân. Đặc biệt, biết phát huy những giá trị đạo đức truyền thống đã được gìn giữ từ bao đời nay để vun bồi tình cảm, đạo lý, lẽ sống của dân tộc Việt Nam. Thứ hai, tác động tiêu cực của toàn cầu hoá đến lối sống của người Việt Nam Quá trình toàn cầu hóa diễn ra mạnh mẽ đang làm nhiều giá trị tinh thần nói chung, giá trị đạo đức nói riêng bị ảnh hưởng tiêu cực. Đặc biệt, một số giá trị đạo đức tốt đẹp, thiêng liêng… vốn có vị trí quan trọng trong hệ giá trị văn hoá truyền thống của dân tộc Việt Nam đang có nguy cơ bị mai một và tha hoá. Hiện tượng suy đồi đạo đức đang trở thành mối quan tâm chung của xã hội. Chẳng hạn, lối sống tình nghĩa, đậm chất nhân văn kiểu “thương người như thể thương thân”, “tối lửa tắt đèn có nhau”, “tình làng nghĩa xóm”… vốn là một trong những giá trị đạo đức truyền thống của nền văn hóa làng xã Việt Nam đã từng tồn tại hàng ngàn năm nay đang bị mai một, mờ nhạt dần. Ở không ít nơi, cả thành thị lẫn nông thôn, một bộ phận dân cư đã chịu ảnh hưởng của lối sống ích kỷ, hẹp hòi, lấy lối sống theo kiểu “đèn nhà ai nấy rạng” thay cho lối sống rất “con người” trước đây. Toàn cầu hóa, với những tác động nhiều chiều khiến quan niệm sống, đặc biệt của giới trẻ có phần “bung mở”, rộng rãi, phóng túng, thậm chí cuồng loạn, coi thường giá trị văn hóa, đạo đức truyền thống, xem nhẹ tình thân, ruột thịt. Lối sống trọng tình, trọng nghĩa; thương người như thể thương thân; gắn bó với thiên nhiên; cần cù, chịu khó; thuận hoà; nhân nghĩa vẫn được gìn giữ song không tránh khỏi sự thật bị tổn hại, xâm phạm. Để cổ súy cho cái gọi là “mới” là “hiện đại”, là “văn minh”, là “mốt”, một bộ phận người dân đã quay lưng lại giá trị văn hoá gia đình, dân tộc truyền thống. Họ không ngớt chê bai những phong tục này, tập quán nọ, những thói quen thưa gửi, chào hỏi, đồng thời kết tội cho nó là phức tạp, rườm rà, rắc rối, lạc hậu và cổ hủ. Từ suy nghĩ lệch lạc, tất yếu dẫn đến hệ quả lệch chuẩn về các giá trị đạo đức. Chưa hết, hiện tượng sùng bái nước ngoài, coi thường những giá trị văn hoá dân tộc… chạy theo lối sống thực dụng, cá nhân vị kỷ đã và đang để lại những tác động tiêu cực đến thuần phong mỹ tục của dân tộc. Lối sống thực dụng, phóng túng khiến người trẻ tuổi Việt Nam dễ sa vào các tệ nạn xã hội. Quan niệm sống thử, quan hệ tình dục trước hôn nhân nếu xét theo hướng tích cực thì có thể góp phần giải phóng sự trói buộc về tư tưởng trinh tiết của người con gái, tôn trọng quyền tự do cá nhân, nhưng nếu xét theo chiều tiêu cực, chính quan niệm này đã phá vỡ những giá trị tinh thần thiêng liêng, đó là chưa nói tới hậu quả làm suy giảm chất lượng nòi giống và sức khoẻ giới trẻ. Chủ nghĩa vật chất, lối sống ích kỷ đã khiến một bộ phận người dân sẵn sàng bất chấp tất cả để thỏa mãn nhu cầu cá nhân. Thực tế chứng minh, số vụ buôn lậu, buôn bán ma tuý, làm hàng giả được phát hiện ngày càng tăng. Một loạt tội danh mới nguy hiểm đã xuất hiện như: khủng bố cá nhân; tống tiền; bắt cóc trẻ em; buôn bán phụ nữ; buôn bán chất nổ, chất ma tuý… với số lượng lớn; tổ chức đâm thuê chém mướn; môi giới mại dâm.... Trào lưu sống ảo, xa rời thế giới hiện thực ngày càng phát triển. Công nghệ thông tin bùng nổ, internet và các phương tiện truyền thông len lỏi vào từng ngóc ngách của đời sống. Một thế giới ảo đã xuất hiện song song tồn tại với thế giới thực. Một bộ phận không nhỏ thanh niên đang chìm vào thế giới ảo, ngụp lặn trong thế giới ảo với đủ các câu chuyện hay dở trên đời. Đáng lo ngại hơn cả là hệ luỵ về tư tưởng, về nhận thức, là sự biến đổi và sự phá vỡ các chuẩn mực đạo đức, thẩm mỹ xã hội, làm lệch lạc lẽ sống, lý tưởng sống của mỗi cá nhân. Dường như, dòng chảy toàn cầu hoá đẩy con người tiệm cận nhanh hơn với những lợi ích cá nhân, với chủ nghĩa kim tiền, lối sống thoáng, sống gấp, sống hưởng thụ. Thêm vào đó, phương tiện vật chất phục vụ cuộc sống con người, làm cho cuộc sống con người tiện nghi hơn, dễ dàng khiến họ quên đi bài học ứng xử mang giá trị nhân văn đích thực giữa con người với con người, con người với thiên nhiên, môi trường sống. Do vậy, vấn đề đặt ra hiện nay không phải là chống lại toàn cầu hoá mà thuận theo, hoà nhập trong dòng chảy toàn cầu hoá nhưng không thể hoà tan. Gìn giữ, đề cao, phát huy những giá trị văn hoá người Việt, những giá trị làm nên bản sắc văn hoá của dân tộc Việt Nam, con người Việt Nam và đất nước Việt Nam. 3. Một số giải pháp tiếp tục giữ gìn và phát huy những giá trị đạo đức truyền thống của dân tộc trong điều kiện toàn cầu hóa Để hội nhập và phát triển đất nước theo những giá trị tích cực mà toàn cầu hóa mang lại, trong thời gian tới cần thực hiện một số giải pháp cơ bản sau: Một là, xây dựng bản lĩnh văn hoá Việt Nam trong xu thế toàn cầu hóa Trong bối cảnh quốc tế đầy biến động như hiện nay, chúng ta cần tiếp cận các giá trị văn hoá của nhân loại để hiện đại hoá nền văn hoá dân tộc, nhưng cũng cần phải giữ gìn, phát huy các giá trị truyền thống để không đánh mất bản thân mình, đồng thời đổi mới, nâng cao chất lượng giáo dục lịch sử, truyền thống yêu nước, lòng tự tôn, tự hào dân tộc… để hun đúc khí phách, cốt cách và tư chất con người Việt Nam trong thế ứng xử với xu thế giao lưu, hội nhập ngày càng sâu rộng. Nêu cao tính chủ động để sẵn sàng giao lưu, hội nhập, tiếp thu những giá trị văn hoá nhân loại với tư thế, tư chất và khí phách con người Việt Nam. Một nền văn hoá có bản lĩnh, một hệ giá trị truyền thống không thể ở thế bị động trong xu thế giao lưu, hội nhập với các nền văn hoá khác. Tạo thế chủ động trong xây dựng bản lĩnh nền văn hoá Việt Nam có ý nghĩa to lớn đối với việc giữ gìn giá trị đạo đức truyền thống nói riêng và sự phát triển của văn hoá Việt Nam nói chung. Hai là, giữ gìn và phát huy giá trị đạo đức truyền thống phải đi đôi với việc tăng cường giáo dục pháp luật cho mọi tầng lớp nhân dân Coi trọng việc giữ gìn và phát huy đạo đức truyền thống phải luôn đi liền với coi trọng quản lý xã hội bằng pháp luật. Bởi pháp luật có vai trò đặc biệt quan trọng đối với việc điều chỉnh hành vi của con người trong xã hội. Cùng với đạo đức, pháp luật hướng con người tới hệ giá trị chân - thiện - mỹ, ngăn chặn cái ác, cái xấu nhằm làm lành mạnh hoá xã hội. Do vậy, cần phải giáo dục ý thức pháp luật cho mọi tầng lớp nhân dân, giúp họ tránh được những hành vi phạm pháp và trở thành những công dân sống, làm việc theo Hiến pháp và pháp luật. Cần làm cho hệ giá trị đạo đức xã hội được bổ sung, hoàn thiện, được tuyên truyền sâu rộng trong toàn xã hội và làm cho nó trở thành hệ giá trị quy định lương tâm con người trong nhận thức và hành động. Tiếp tục nghiên cứu đưa các chuẩn mực đạo đức mới vào các văn bản pháp luật để pháp luật thực sự là công cụ hữu hiệu bảo vệ và phát triển giá trị đạo đức truyền thống. Ba là, xây dựng môi trường đạo đức lành mạnh nhằm nâng cao vai trò của gia đình, nhà trường và xã hội trong giáo dục giá trị đạo đức truyền thống dân tộc cho thế hệ trẻ Gia đình là môi trường quan trọng bậc nhất của việc giáo dục hình thành nhân cách con người, là nơi bảo tồn và phát huy tốt nhất hệ giá trị truyền thống dân tộc. Một dân tộc muốn vững mạnh, muốn giữ gìn và phát huy giá trị đạo đức truyền thống của mình trước hết phải chăm lo gia đình lành mạnh, trong đó hệ giá trị truyền thống dân tộc phải được ưu tiên số một. Trong gia đình, các bậc ông bà, cha mẹ phải nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của việc truyền dạy, giáo dục và rèn giũa các giá trị đạo đức cho con cái. Bên cạnh đó, các bậc cha mẹ phải thực sự trở thành tấm gương cho con cái trong việc tôn trọng và tiếp thu các giá trị đạo đức truyền thống. Cùng với gia đình, giáo dục hệ giá trị truyền thống dân tộc trong nhà trường và xã hội góp phần đào tạo cho đất nước những con người có bản lĩnh chính trị vững vàng, có phẩm chất đạo đức tốt, có trình độ, năng lực đáp ứng với yêu cầu phát triển đất nước hiện nay và trong tương lai. Cần tạo môi trường lành mạnh cho giáo dục, tạo ra sự phối hợp chặt chẽ, đồng bộ giữa các cấp, các ngành, các lực lượng xã hội trong việc giáo dục thế hệ trẻ. Chú trọng việc xây dựng nội dung chương trình, bố trí thời gian cho từng cấp học, ngành học; kết hợp việc học đạo đức trong nhà trường với thực hành, gắn lý luận với thực tiễn…Giữa gia đình, nhà trường và xã hội phải có sự thống nhất về quan điểm, định hướng, nội dung trong giáo dục giá trị đạo đức truyền thống; có sự phối hợp giúp đỡ thế hệ trẻ một cách kịp thời và hiệu quả. KẾT LUẬN Toàn cầu hóa như một cơn lốc mạnh. Mặc dầu đã có sự chuẩn bị, song chúng ta chưa lường hết được tác động phức tạp của quá trình đó, vì vậy, văn hóa của chúng ta đang chịu những sức ép, sự va đập mạnh và sâu, đang đứng trước những thử thách gay gắt chưa từng có. Nhận thức sâu sắc đặc điểm, thách thức và quy luật đó của quá trình toàn cầu hóa, cần phải khẳng định rằng, để xây dựng một nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc trong quá trình toàn cầu hóa, trước những thách thức và tác động phức tạp của mặt trái toàn cầu hóa trên lĩnh vực văn hóa, chúng ta sẵn sàng và chủ động mở cửa, hội nhập, hòa mình vào xu thế chung của thế giới hiện đại, đồng thời đứng vững trên những nguyên tắc quan trọng, làm cơ sở cho việc tranh thủ thời cơ, vượt qua trở ngại, thách thức và tự lực, chủ động xây dựng văn hóa dân tộc bằng sức mạnh, bản lĩnh, cốt cách của chính dân tộc ta với tinh thần tự chủ hòa nhập mà không hòa tan. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1]. Ngô Hoàng Anh - Lê Thị Nghệ (2019), Tác động của toàn cầu hóa đến giá trị văn hóa truyền thống ở Việt Nam, Tạp chí điện truy cập ngày 25/09/2022 tại https://r.search.yahoo.com/_ylt=Awr49_Eqbkpj8_sTjn5XNyoA;_ylu=Y29sbwNncTEEcG9zAzEEdnRpZANMT0NVSTA1NENfMQRzZWMDc3I/RV=2/RE=1665851051/RO=10/RU=http%3a%2f%2fwww.tuyengiaokontum.org.vn%2fly-luan-chinh-tri%2ftac-dong-cua-toan-cau-hoa-den-gia-tri-van-hoa-truyen-thong-o-viet-nam1814.html/RK=2/RS=2jAi_vbhr98kR0PZf4LlBcoktdY- [2]. Trần Văn Giàu (1980), Giá trị tinh thần truyền thống của dân tộc Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội. [3]. Hoàng Phê (2010), Từ điển tiếng Việt, Nxb Từ điển Bách khoa, Hà Nội. [4]. Phạm Hồng Tung (2007), Nghiên cứu về lối sống: một số vấn đề về khái niệm và cách tiếp cận, Tạp chí Khoa học Đại học Quốc gia Hà Nội, Khoa học Xã hội và Nhân văn, tập 23, số 4 (2007), tr.21 -26 |
