Có những thứ bình thường lại hóa thành bất thường. Một “mùa bình thường” để sum họp chỉ còn là ước mơ suốt bao năm ròng: “Mùa xuân mơ ước ấy xưa có về đâu”.
Có những cái bình thường bỗng trở nên khác thường. Một mùa thường kỳ như muôn năm cũ thôi mà lại là “đầu tiên” - mùa xuân mơ ước ấy nay đã thành đời thực.
Giai điệu dịu êm, bâng khuâng, thanh thoát. Nhịp valse đung đưa, khoan thai, nhẹ nhàng. Vài nét chấm phá cho không gian mênh mang “với khói bay trên sông, gà đang gáy trưa bên sông”. Dân dã bình dị thế thôi mà khiến tâm hồn lâng lâng tỏa nắng cùng sắc xuân.
Mùa xuân theo chân con trở về bên mẹ. Mùa xuân long lanh nước mắt mẹ từng giọt sưởi ấm vai con. Ấy là mùa xuân đầu tiên của một đất nước vừa bước ra khỏi cuộc chiến dai dẳng, để bồi hồi trước viễn cảnh từ đây người biết quê người, người biết thương người, người biết yêu người. Ấy là khúc hoan ca sang trọng cho một mùa vui đẹp như đang mơ, vui mà bâng khuâng man mác trong giọng thứ, vui mà lay động khắc khoải trên những nốt biến âm và quãng nghịch.
Đây là bài hát đầu tiên được nhạc sĩ Văn Cao hoàn thành năm 1976 sau 20 năm ông quyết định gác bút trong lĩnh vực ca khúc. Có lẽ đây cũng là ca khúc mùa xuân đầu tiên ngay sau thống nhất đất nước mà lại không tưng bừng hừng hực khí thế của bên thắng trận. Một bài ca của tình nhân ái. Một tình khúc của tinh thần hòa hợp dân tộc. Phải chăng vì thế mà vẻ đẹp dịu dàng thánh thiện dễ bị chìm đi trong không khí ồn ào tụng ca ngày đại thắng, để mãi đến 20 năm sau nữa, khi con người luôn có dự cảm đi trước thời đại ấy đã rời xa cõi này, thì bài hát cuối cùng của ông mới có một đời sống xã hội thực sự và trở thành bài ca đi cùng năm tháng.
Thời ấy người chưa đủ chiêm nghiệm cuộc đời chắc hẳn khó cảm nhận được hết ý niệm sâu xa tính nhân văn trong Mùa xuân đầu tiên. Tôi của hơn 40 năm trước cũng chưa đủ chín, nhưng tôi đã rất vui khi có được cuốn Bài hát của các nhạc sĩ Việt Nam: cho giọng hát với phần đệm piano do nhà xuất bản Âm nhạc Liên Xô ấn hành tại Moskva năm 1979 (kèm lời dịch tiếng Nga). Vui trước hết vì trong đó có Mùa xuân đầu tiên. Năm ấy chúng tôi vừa đặt chân đến Moskva, chị Hương Hương - bạn đồng môn thân thiết từ nhỏ của tôi, con gái nhạc sĩ Văn Cao, tất bật làm thủ tục lĩnh nhuận bút thay bố, một món tiền lớn hơn cả tháng học bổng sinh viên chúng tôi. Chị không giữ lại cho mình như bố dặn, mà dùng toàn bộ số tiền đó mua màu vẽ, chủ yếu là màu trắng - màu dùng nhiều nhất, lại khan hiếm nhất đã khiến chị phải lùng kiếm mãi: “Thế là bố Văn Cao có đủ màu vẽ cho cả năm rồi!”.
Bài hát với số phận lận đận như chính cuộc đời nhạc sĩ đã không kịp đem đến cho tác giả niềm vui chứng kiến đứa con tinh thần của mình được yêu thích nhường nào. Song thông qua sự chu đáo yêu thương của cô con gái rượu, Mùa xuân đầu tiên cũng đã góp phần “đầu tư tái sáng tạo” cho nhạc sĩ đa tài trong những tháng ngày khó khăn thời bao cấp.
Sau này, theo gợi ý của chị Hương Hương, bài hát được nhạc sĩ Đặng Hữu Phúc chuyển soạn cho piano và trở thành tiểu phẩm không lời trong danh mục biểu diễn của hai nữ nghệ sĩ piano trẻ định cư ở châu Âu - cháu ngoại của tác giả Văn Cao.
Vậy là Mùa xuân đầu tiên đã lan tỏa không những trong nước, mà cả nước ngoài, cũng không chỉ ở thể loại ca khúc, mà còn như một tác phẩm thính phòng với một ngôn ngữ chung của nhân loại không cần đến phiên dịch.
14-03-2020
Nghe chuyển soạn cho piano của nhạc sĩ Đặng Hữu Phúc do nghệ sĩ Thu Quỳnh - cháu ngoại nhạc sĩ Văn Cao trình tấu tại đây: //hoinhacsi.vn/video/doc-tau-piano-mua-xuan-dau-tien-van-cao?
Ca khúc “Mùa xuân đầu tiên” của người nhạc sĩ tài hoa Văn Cao được viết cách đây gần 50 năm. Tôi đã nghe đến hàng chục lần mà lần nào cũng thấy dường như ông vừa mới viết xong cách đây chưa lâu, bởi sự trẻ trung, mượt mà, dịu êm và sâu lắng từ giai điệu đến ca từ của nó. Thế nhưng, mấy ai đã biết...
Những mùa xuân đầu tiên
Với nhạc sĩ Văn Cao, nhiều người bảo rằng ông có hai “mùa xuân đầu tiên”. Mùa xuân thứ nhất là vào đầu năm 1946, tại Kỳ họp thứ nhất Quốc hội nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đã chọn bài hát “Tiến quân ca” của ông làm Quốc ca. Ba mươi mùa xuân sau, ông lại cho ra đời ca khúc “Mùa xuân đầu tiên”.
Điều không quá khó để lý giải cho “hiện tượng” Văn Cao, người nhạc sĩ, nhà thơ, họa sĩ tài hoa nhưng đa đoan này, bởi âm nhạc của ông như là thứ chỉ dành cho “người trong mộng” nghe, chứ không phải dành cho những cái tai “thế tục” nghe để phán, mà phải thẩm để ngấm, ngấm để suy, nghe để say. Dẫu rằng giai điệu, cũng như ca từ trong các ca khúc của ông, nghe qua, đọc qua không có gì là quá khó hiểu, trái lại chúng rất gần gũi, thân quen, quê kiểng, chỉ cần đọc vài lần là có thể nhớ, thuộc được ngay.
Mở đầu ca khúc “Mùa xuân đầu tiên”, nhạc sĩ Văn Cao viết trên nền giai điệu valse mềm mại, chậm rãi:
“Rồi dặt dìu mùa xuân theo én về
Mùa bình thường mùa vui nay đã về
Mùa xuân mơ ước ấy đang đến đầu tiên
Với khói bay trên sông, gà đang gáy trưa bên sông
Một trưa nắng thôi hôm nay mênh mông
...
Một trưa nắng vui cho bao tâm hồn...”
“Mùa xuân đầu tiên” ấy là khát vọng ngàn đời của một dân tộc vừa thoát khỏi những năm tháng chiến tranh, bom rơi, đạn nổ, máu chảy suốt hàng chục, hàng trăm năm ròng. Trong hoàn cảnh ấy, một mùa bình thường, có “khói bay trên sông, gà đang gáy trưa bên sông” cũng là “một mùa xuân mơ ước”. Nghe đến nao lòng, xót xa biết nhường nào!
Và năm 1975, cả dân tộc vỡ òa trong niềm vui chiến thắng thì bất cứ ai cũng không thể đứng ngoài cuộc. Bày tỏ niềm vui trước ngày toàn thắng của dân tộc, mỗi người có thể chọn cho mình một cách riêng. Người nhạc sĩ “mộng mơ” Văn Cao đã chọn cách:
“... Từ đây người biết quê người
Từ đây người biết thương người
Từ đây người biết yêu người...”.
Về lý mà nói, đây chỉ là cách lựa chọn riêng của Văn Cao. Bởi lẽ theo nhận thức của ông, cũng như nhiều người, chiến tranh là loạn ly, xa quê, biệt xứ, là đầu rơi máu chảy, huynh đệ tương tàn, là thù ghét, chối bỏ lẫn nhau. Không chỉ riêng ông, mà bất cứ ai bước ra từ cuộc chiến đều phải chấp nhận thực tế nghiệt ngã là nhiều cặp vợ chồng, anh em, bố con... vì những lý do khách quan nào đó, ngoài ý muốn chủ quan, họ vô tình trở thành những người đứng ở hai bờ chiến tuyến, trở thành kẻ thù không đội trời chung của nhau.
Trong cuộc chiến giáp mặt nhau, một mất một còn, đối với những người ở hai đầu chiến tuyến, chắc chắn sẽ không có chỗ dành cho “thương người, yêu người”, đơn giản vì mục tiêu của cuộc chiến, chứ chưa hẳn là do ý muốn chủ quan của bất kỳ ai. Chiến tranh qua đi là cơ hội bằng vàng để con người nhận chân ra giá trị làm người của chính mình, để thương, yêu nhau là cần thiết và trên hết. Mùa xuân 1976, chính là “mùa xuân đầu tiên” theo nghĩa ấy. Một mùa xuân đem đến cho con người những giá trị nhân văn sâu sắc.
Một nghệ sĩ vốn rất nhạy cảm như Văn Cao, nhìn thấy điều ấy trước, trong sự vỡ òa của niềm vui chiến thắng là điều vừa rất đáng để chia sẻ, vừa rất đáng kính trọng những dự cảm nghệ thuật của ông. Thế nhưng cuộc đời không đơn giản như những gì mà người nghệ sĩ tài hoa này đã từng nghĩ và làm.
Thông điệp mang tính lịch sử
Hình như nhạc sĩ Văn Cao là người “nghiện” mùa xuân ngay từ khi khởi nghiệp âm nhạc của mình. Vì thế trong hầu hết các giai phẩm của ông, bóng dáng mùa xuân khi ẩn lúc hiện, khi xa lúc gần, có khi hòa quện vào giai điệu chứ không cất lên bằng ca từ. Có thể nói cảm thức xuân trong các giai phẩm của ông đến rất sớm, từ “Thiên Thai”, “Trương Chi”, “Suối mơ” đến “Bến xuân”, “Đàn chim Việt”, rồi “Sông Lô”, “Mùa xuân không nở”, “Mùa xuân đời tôi”...
Có những người thường chọn mùa thu, mùa hạ hay mùa đông làm điểm tựa cảm xúc cho thi hứng sáng tạo nghệ thuật của mình. Còn với Văn Cao, mùa xuân là mùa khởi đầu của một năm theo quy luật vần xoay của đất trời, vũ trụ. Ở đấy, cây cối đâm chồi nảy lộc để rồi trổ hoa, kết trái. Mùa xuân cũng là mùa sinh sôi, nảy nở của muôn vật, vạn loài. Mùa xuân là mùa khởi đầu cho một đời người.
Nhưng mùa xuân cũng là mùa của “vạn sự khởi đầu nan”. Chọn mùa xuân theo cách của nhạc sĩ Văn Cao, âu cũng là sự sắp đặt của số phận. Đối với ông, có một mùa xuân trở thành bất tử và tương đối suôn sẻ, từ khi chàng trai đất Cảng mới ngoài đôi mươi (1946). Đấy là mùa xuân của “Tiến quân ca”! Từ khi ca khúc trở thành Quốc ca, Văn Cao không viết ca khúc nào nữa mà chỉ viết nhạc phim, nhạc khí.
Sau này, nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường, một người rất yêu thích nhạc của Văn Cao và đã trở thành người bạn vong niên, thân thiết của nhạc sĩ đã thuật lại trên một tờ tạp chí lời tâm sự của nhạc sĩ với nhà văn đại ý: Khi viết “Tiến quân ca”, Văn Cao không hề chuẩn bị trước để sáng tác một bài Quốc ca, mà đơn giản chỉ là viết một nhạc phẩm như bao nhạc phẩm khác mà ông đã từng làm.
Khi miền Nam hoàn toàn giải phóng, đất nước thu về một mối, non sông thống nhất, người nhạc sĩ đa tài dường như cảm thấy có một mùa xuân khác đang đến, nên ông đã cầm bút viết nên ca khúc “Mùa xuân đầu tiên”. Đối với người nghệ sĩ vốn rất nhạy cảm về những biến cố không chỉ trong lịch sử dân tộc, mà còn đối với cả lòng người, nhưng tiếc thay sự trắc ẩn của cuộc đời không phải lúc nào cũng chiều theo những dự cảm của người nghệ sĩ. Thế là ca khúc “Mùa xuân đầu tiên”, được viết ngay từ đầu năm 1976, nhưng phải chờ tới 20 năm sau, mãi đến 1996 nó mới thực sự được lan rộng và thấm sâu vào đời sống âm nhạc nước nhà.
Mặc dù trước đấy ở một vài chương trình ca nhạc, “Mùa xuân đầu tiên” đã được các ca sĩ như Minh Hoa, Thanh Thúy, Quốc Đông thể hiện, nhưng chỉ ở một phạm vi hẹp. Phải đợi đến sau khi người được coi là “một viên ngọc trên bức khảm văn hóa, nghệ thuật của dân tộc Việt Nam” - như lời nhận xét của Giáo sư Đặng Thai Mai, thì khúc ca mang âm hưởng khải huyền ấy, có thể là một sự chiêm nghiệm đau đớn, là ước mơ nhân bản của cả một đời người nghệ sĩ mới được chính thức vang lên và có một sức sống riêng trong đời sống âm nhạc đương đại Việt Nam.
Vĩ thanh
Đánh giá về tài năng của Văn Cao trong cả tư cách: Âm nhạc, hội họa và thi ca, cố nhạc sĩ Trịnh Công Sơn cho rằng: “Trong âm nhạc, Văn Cao sang trọng như một ông hoàng. Trên cánh đồng ca khúc, tôi như một đứa bé ước mơ mặt trời là con diều giấy thả chơi. Âm nhạc của anh Văn là âm nhạc của thần tiên bay bổng. Tôi la đà đi giữa cõi con người. Anh cứ bay và tôi cứ chìm khuất. Bay và chìm trong những thân phận riêng tư...”.
Vậy là những dự cảm vượt thời gian của Văn Cao đã đem đến cho ông không chỉ có những vinh quang, mà còn xiết bao cay đắng. Nhưng âu đấy cũng là một cái giá cần phải trả cho những giá trị nghệ thuật đích thực, vĩnh hằng mà không phải ai cũng có thể làm được như người nhạc sĩ tài hoa mang tên Văn Cao.
Nhà phê bình văn học ĐỖ NGỌC YÊN
* Mời bạn đọc vào chuyên mục Văn hóa xem các tin, bài liên quan.
Chương trình nghệ thuật kỷ niệm 100 năm Ngày sinh Nhạc sĩ Văn Cao
Tối 20-8, chương trình nghệ thuật “Đàn chim Việt”, nhân kỷ niệm 100 năm Ngày sinh Nhạc sĩ, thi sĩ, họa sĩ Văn Cao (1923 - 2023) diễn ra hoành tráng, ấn tượng tại Nhà hát Lớn Hà Nội và Quảng trường Cách mạng Tháng Tám. Đến dự có Chủ tịch nước Võ Văn Thưởng, nguyên Chủ tịch nước Nguyễn Xuân Phúc, cùng đại diện các cơ quan Đảng, ban, bộ, ngành Trung ương.
Nhạc sĩ Văn Cao góp phần làm nên những giá trị bất hủ của nền âm nhạc cách mạng Việt Nam
Văn Cao (1923-1995) là một tác giả quan trọng trong lịch sử văn hóa hiện đại Việt Nam, không chỉ do vị thế tác giả của bản Quốc ca mà còn vì những suy tư về nghệ thuật được ông theo đuổi trong sự nghiệp.